JÓZEF SAŁABUN - PAN OD ASTRONOMII

Niewielu zapewne znalazłoby się bytomian, którzy choć raz nie odwiedziliby Planetarium Śląskiego w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku. Mimo to prawie nikt dziś nie pamięta, że jego współtwórcą i wieloletnim dyrektorem był bytomianin. W “Panteonie bytomskim” prezentujemy dziś sylwetkę Józefa Sałabuna.

Urodził się on 31 sierpnia 1902 roku w Nowym Mieście koło Dobromila na Kresach południowo-wschodnich. Naukę w przemyskim gimnazjum im. Słowackiego przerwał mu wybuch I wojny światowej. Do szkoły wrócił po zakończeniu wojny polsko- sowieckiej, w której walczył jako ochotnik. W roku 1925 rozpoczął studia z zakresu fizyki i astronomii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Astronomię zgłębiał pod okiem wybitnego uczonego, profesora Marcina Ernsta. Powołany do służby wojskowej, odbył ją w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Wraz z nim szkołę tę ukończył Józef Cyrankiewicz, późniejszy premier PRL (będzie to miało wielki wpływ na powojenne losy Józefa Sałabuna). Magisterium z fizyki uzyskał po powrocie z wojska, po czym pracował w szkołach średnich Lwowa, Jarosławia i Stanisławowa.

We wrześniu 1939 kapitan rezerwy Józef Sałabun walczył w obronie Lwowa jako dowódca baterii 6 Pułku Artylerii Ciężkiej. Uniknąwszy śmierci z rąk Sowietów (przeżył egzekucję, udając martwego) przedostał się wraz z rodziną do Generalnej Guberni. Przeżył okupację w Jarosławiu. Oficjalnie jako referent szkół zawodowych, nieoficjalnie - jako “Wyrwa” - prowadząc tajne nauczanie w tajnym liceum. Jako “Grom” był żołnierzem Narodowej Organizacji Wojskowej, scalonej w roku 1942 z Armią Krajową.

W Bytomiu Józef Sałabun osiedlił się jesienią 1945 roku, od razu włączając się do pracy nauczycielskiej w szkolnictwie średnim. Zorganizował w mieście spółdzielnię produkującą pomoce naukowe. Były one jego pasją - jeden z aparatów swego pomysłu, umożliwiający wykonywanie kilkunastu ćwiczeń z fizyki, opatentował pod nazwą “rura Sałabuna”. Jesienią 1955 roku Technikum dla Wysuniętych Robotników w Bytomiu, w którym Józef Sałabun uczył fizyki, wizytował Józef Cyrankiewicz. W rozmowie na temat budowanego właśnie planetarium w Chorzowie, zaproponował Sałabunowi objęcie jego kierownictwa. Władzom wojewódzkim, mimo że ze swoją przeszłością bytomski nauczyciel nie był ich ulubieńcem, nie wypadało odmówić.

Józef Sałabun wyobrażał sobie planetarium - wbrew pierwotnym założeniom, w myśl których miało być jedynie ośrodkiem popularyzacji astronomii - jako placówkę naukowo-dydaktyczną. Na przeszkodzie stał problem kadrowy, zawodowi astronomowie traktowali bowiem pracę w planetarium jako rodzaj chałtury. Z czasem zespół fachowców został skompletowany, a na czele rady naukowej planetarium stanął krakowski astronom profesor Eugeniusz Rybka. Sałabun jako dyrektor wykazywał się zdolnościami organizacyjnymi, wielkie usługi oddało mu także zamiłowanie do budowy aparatury naukowej. Głównym dostawcą sprzętu były zakłady w Jenie, jednak wiele przyrządów badawczych wykonano na miejscu, w założonej w planetarium pracowni budowy instrumentów badawczych. Rozpoczęły pracę obserwatoria: astronomiczne, klimatologiczne, meteorologiczne i sejsmologiczne (rejestrujące wstrząsy na całym świecie). Przez planetarium w latach dyrektorowania Józefa Sałabuna przewinęło się kilka milionów zwiedzających.

Sałabun jako naukowiec związał się z katowicką Wyższą Szkołą Pedagogiczną, przekształconą później w Uniwersytet Śląski. Formalne wykształcenie astronomiczne uzyskał dopiero w roku 1964, uzyskując doktorat. Cztery lata później został mianowany docentem w Uniwersytecie Śląskim. W planetarium działała pracownia astrofizyczna Zakładu Astronomii Obserwacyjnej UŚ, w której wykształciło się pod okiem docenta Sałabuna kilkudziesięciu astrofizyków. Kolejnym polem działalności dyrektora planetarium były towarzystwa naukowe, zarówno polskie jak i zagraniczne, na czele z Polskim Towarzystwem Miłośników Astronomii, w którym przez kilka kadencji pełnił funkcję prezesa. Do popularyzacji astronomii przykładał zasadniczą wagę, miał osobisty wkład w organizację jubileuszowej wystawy kopernikańskiej.

Józef Sałabun sprawował funkcję dyrektora planetarium do końca życia. Zmarł nagle w wieku 71 lat 13 lipca 1973 roku. Spoczął na rozbarskim cmentarzu przy ul. Staffa.